Krzymen

Na grobach żołnierzy niemieckich z I wojny światowej zbudowano dwa mauzolea. W pierwszym pochowano urnę ze szczątkami Juliana Baltazara Marchlewskiego zmarłego we Włoszech 22.03.1925 r. Zgodnie z jego ostatnią wolą został pogrzebany w Berlinie na Zentralfriedhof Friedrichsfelde w pobliżu grobów swoich przyjaciół Karla Liebknechta, Rosy Luxemburg i Franza Mehringa. Przy organizacji pogrzebu pomógł rząd ZSRR. W marcu 1950 r. dokonano ekshumacji i szczątki dr. Marchlewskiego przewieziono do Warszawy. Dn. 25.03.1950 spoczął na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w specjalnie przygotowanym mauzoleum. W drugim mauzoleum spoczywa Bolesław Bierut. Zmarł w Moskwie 12.03.1956 a jego pogrzeb odbył się 16.03.1956.

To są zdjęcia po jednym z sowieckich nalotów w 1942 lub 1943. W 1939 r. zostało podobno uszkodzonych 29 kwater - nie wiem w jakim rejonie cmentarza. Sowieci trafili w kwatery bliżej Powązkowskiej (np. kw. 23, 24 i 51). 1944 chyba nie przynósł aż takich zniszczeń. Ogółem zostało zniszczonych lub uszkodzonych ok. 20% nagrobków.

Formoza58, odpowiem tak – moim zdaniem to opowieści z gatunku „jedna pani powiedziała drugiej pani” powtórzone celowo bądź nieumyślnie przez dziennikarza „Polski Zbrojnej”. Niemcy boleśnie odczuwali blokadę i mieli coraz większe trudności w zaopatrzeniu w surowce i żywność. Ratowali się różnymi „ersatzami”. Niemieccy historycy utrzymują, że w czasie I wojny światowej setki tysięcy Niemców zmarło w wyniku niedożywienia. Jednak chodzi raczej o sytuację z lat 1917 i 1918. Nie sądzę, aby już po roku wojny, na jesieni 1915, było tak źle. Na dowód przedstawię kilka cytatów z książki J. E. Szczepańskiego pt. „Landszturm w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Formacja głębokich tyłów”. Autor poświęcił cały rozdział organizacji grobownictwa wojennego. Żołnierze z batalionów Landszturmu realizowali m.in. zadania związane z urządzaniem cmentarzy wojennych, organizowali uroczystości ich otwarcia oraz odpowiadali za ich ochronę. Jeżeli chodzi o prace na cmentarzu garnizonowym w Warszawie (Powązki Wojskowe), to Niemcy początkowo skierowali tu więźniów. „(…) w połowie listopada 1917 r. w Budach ponownie rozkopano groby. Najczęstszym motywem powyższych rabunków była kradzież butów żołnierskich, co świadczy o ogromnej zapaści gospodarczej w GGW. W celu rabunku we wrześniu 1917 r. nieznani sprawcy otworzyli groby na cmentarzach wojennych w Dołowatce i Woli Szydłowieckiej, a w październiku 1917 r. – w Bolimowie, Brochowie, Januszewie i Żukowie. Jednocześnie gen. Kap-Herr przestrzegał w prasie, że karze podlegają także osoby przechowujące buty poległych. W lipcu 1918 r. szef powiatu ostrołęckiego Firnhaber ukarał gminę Wach grzywną 500 marek „z powodu tego, iż groby na cmentarzach wojskowych w Zawadach są uszkodzone, groby w nogach wykopane i z trupów zdjęte buty”. To dowodzi, że w okresie walk na terenie Kongresówki - w latach 1914-1915 - Niemcy nie zdejmowali butów bądź mundurów z poległych żołnierzy. Na ww. cmentarze często przenoszono zwłoki uprzednio ekshumowane z mogił polowych.

Rok 1923 - kwatery niemieckie.

Przedostatnia fotografia znajduje się w zbiorach Landesarchiv Baden-Württemberg razem z kilku innymi z Powązek Wojskowych. https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/HMWI7WERJKX5OHLG6U2HGZPG4LKPJU43 Ma następujący podpis: Militär-Friedhof Warschau, Massengräber von Deutschen die in russischer Kriegsgefangenschaft starben, Weihnachten 1915 / Cmentarz wojskowy w Warszawie, masowe groby Niemców (tzn. żołnierzy niemieckich), którzy zmarli w niewoli rosyjskiej, Boże Narodzenie 1915 r. Rosjanie grzebali zmarłych jeńców na końcu cmentarza. Po zajęciu Warszawy w 1915 r. Niemcy dokonali ekshumacji i identyfikacji ciał. Powtórnych pochówków dokonali w miejscu bardziej "prestiżowym" tzn. bliżej Powązkowskiej. Jeżeli podpis jest prawdziwy, to znaczy, iż z cała akcją zdążyli przed Bożym Narodzeniem 1915. Wątpię aby Rosjanie tak porządnie urządzali groby jeńców niemieckich.

Formoza58 – środkowe zdjęcie z Twojej wiadomości zostało zrobione z brzegu kwatery z I w.ś. w kierunku Powązkowskiej. Na pierwszym planie drewniany krzyż na grobie – na tabliczce PAUL KUSMA zm. w 1914. Prawdopodobnie jeniec zmarły w niewoli rosyjskiej. Nazwisko KUSMA (lub Kuśma) spotykane na Górnym Śląsku. Za tym krzyżem są już rzędy grobów z II w.ś. Na grobach żołnierzy kaisera Wilhelma II znajdują się teraz m.in. mauzolea towarzyszy Marchlewskiego i Bieruta. Ostatni fragment fotografii lotniczej wykonanej przez sowieckich lotników w 1945 r. Całość znajduje się na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego - https://zdjecia.korzeniemiasta.pl/ Opis z 1923 r. Jedynymi pewnymi punktami orientacyjnymi są: grób Walerego Sławka i stojący w obecnej kwaterze C 35 pomnik rosyjski. Resztę trudno dokładnie określić. W kwaterach rosyjskich widać, że rzędy są ustawione inaczej niż w kwaterach polskich i obecnie – są obrócone w stosunku do nich o 90 stopni. Aleje i rzędy grobów są jeszcze dość wyraźne. Widać też jakieś dwa większe pomniki nagrobne.

Dn. 11.04.1919 r. przywieziono koleją 14 trumien z ciałami poległych żołnierzy-ochotników z Legii Akademickiej. Większość pochowano na Starych Powązkach. Szer. Andrzej Ryx spoczął w grobowcu rodzinnym w Prażmowie. https://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1920/mazowieckie/prazmow Kapral Józef Reiff spoczywa na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie.

Tu można zobaczyć czego brakuje na tej fotografii http://www.aviation-14-18.fr/aviation-française/instruments-de-bord/ Strona co prawda jeszcze w budowie, ale zapowiada się ciekawie ! http://www.aviation-14-18.fr/ W 2021 wyszedł album Tadeusza Cypriana z okresu 1918-1919. Podobno są tam fotografie przedstawiające lotników ! https://presilo.pl/index.php/tadeusz-cyprian-notatki-jenca-1917-1918-fotografie-1918-1919 Nie znam tej publikacji. Może jest tam odpowiedź na nasze pytania ?

Fotografia zrobiona co prawda na jakieś dwa lata przed powstaniem II RP, ale warto przedstawić tę panią. To Zofia Zawisza-Kern. Przebrała się w mundur swego ówczesnego męża Janusza Gąsiorowskiego. Na swoje własne odznaczenia – Krzyż Niepodległości z mieczami, Krzyż Walecznych, Odznakę za wierną służbę oraz Krzyż POW – zasłużyła już sama. Była w oddziale wywiadowczym 1 pp LP, POW, w 1920 w Ochotniczej Legii Kobiet, a w czasie II wojny światowej współpracowała z AK i BCh. To w dworku jej rodziców zatrzymała się siódemka Beliny.

Otton1 – chyba masz rację zupełnie na to nie zwróciłem uwagi. Na pierwszym zdjęciu nie widzę okularów. Moi zdaniem obaj lotnicy są bardzo podobni – gęste brwi, głęboko osadzone oczy, szczupłe - nos i twarz z widocznymi kościami policzkowymi. Bryle to widać dokładnie na tej fotografii, gdzie Cyprianowi przybyło latek i … wagi

Schemat, który wstawiłem na forum pochodzi z 1923 r. W dwóch kwaterach od strony Powązkowskiej do 1939 r. nie było grobów. W połowie lat trzydziestych doszło do porozumienia polsko-niemieckiego w sprawie przeprowadzenia akcji komasacji niemieckich cmentarzy wojennych z I w.ś. na terenie ówczesnego województwa warszawskiego. Miano utworzyć ok. 30 cmentarzy zbiorczych, na które planowano przenieść szczątki żołnierzy z likwidowanych mniejszych cmentarzy i mogił wojennych. Jednym z takich obiektów miała być kwatera na Powązkach Wojskowych. Liczba pochowanych miała wzrosnąć z ok. 1300 do trochę ponad 2000. Prace przebiegały wolno i do 1939 r. utworzono chyba tylko jeden cmentarz zbiorczy – w miejscowości Jednorożec. Na fotografiach, które opublikowałeś w poprzedniej wiadomości są oczywiście groby z II w.ś. z motywem Krzyża Żelaznego z datą „1939” i swastyką. Ktoś tu się strasznie namęczył i w ramach dziwnie pojmowanej „poprawności politycznej” pozamazywał swastyki. Widać to na dwóch pierwszych zdjęciach. Tak wyglądały te „standardowe” nagrobki, jak na tej fotce – chyba z Modlina.

Schemat Cmentarza Wojskowego na Powązkach, który opublikowała „Polska Zbrojna” w artykule z 1923 r. Przeciąłem go na dwie części i uzupełniłem o objaśnienia umieszczone w tekście artykułu. Od 1923 oznaczenia kwater zmieniły się co najmniej trzykrotnie – jeżeli nie więcej. Pierwotnie kwatery miały po 11 lub 25 rzędów. Polacy po przejęciu cmentarza wprowadzili podział na kwatery po 8 rzędów. Na cmentarzu było wtedy sporo wolnego miejsca. Pas biało-czerwony, to rząd grobów, w których pochowano legionistów i żołnierzy PSZ. 13.10.1923 – rząd grobów ofiar wybuchu w Cytadeli. Zasięg kwater, w których w trzech warstwach pochowano 18700 prawosławnych szeregowców armii rosyjskiej, trudno precyzyjnie ustalić. Kwatera oficerska – oficer; kwatera katolicka – katol – głównie oficerowie i szeregowcy Polacy, ale zapewne także i Litwini. j.z.N – groby jeńców rosyjskich powracających z niewoli z Niemiec j.niew.p. – groby jeńców bolszewickich i ukraińskich zmarłych w niewoli polskiej. Na schemacie umieszczono także groby uchodźców i repatriantów zmarłych w obozie na Powązkach.

Grób na pewno się zmieścił, ale chyba zasłania go drzewo. Z lewej strony fotografii widać budynek, który stoi do dziś - Powązkowska 80. Ten obiekt w formie ściany, to nie grób Sulkiewicza, który jest dalej w głębi cmentarza i dodatkowo koło muru. To chyba jakiś pomnik wystawiony już "za Niemca". Nareszcie znalazłem fotografię z pomnikiem na grobie legionistów na pierwszym planie i kapliczką (co prawda słabo oświetloną) na drugim. Luty 1938 - uroczystości związane z rocznicą bitwy pod Rarańczą.

Nie wiem, czy mam rację, ale na fotografii zrobionej pod tym kątem pomnik musiałby znajdować się w kadrze ! Ściągnąłem zdjęcie z fotopolska.eu, maksymalnie powiększyłem i jeden fragment wygląda, jakby przy nim majstrowano. Ta fotografia nie jest wiarygodna i to chyba właśnie w interesującym nas wycinku. Nie da się maszerować nie mając głowy W przenośni można coś robić "bez głowy", ale fizycznie jej nie mając już nie ! A u dowódcy maszerującego oddziału i u kilku żołnierzy głów nie widzę. Granie na instrumentach dętych też wymaga posiadania głów Jak tu dąć w trąbę nie mając ust Popatrz na trzech ostatnich orkiestrantów

Nieznany lotnik trochę podobny do Tadeusza Cypriana. Fotografia była umieszczona, wśród wielu innych, na płocie ambasady francuskiej. Była to wystawa z okazji 100-lecia utworzenia Armii Polskiej we Francji. Podpis - oficer pilot polski.

Cmentarz parafialny w Sobocie nad Bzurą. Niedaleko są Walewice. Grób dwóch oficerów 17 pułku ułanów. http://www.bohaterowie1939.pl/polegly,kurnatowski,stanislaw,3380.html

Na ostatnim planie, u góry tej fotografii, widać betonowe krzyże z tabliczkami nakrytymi połówkami "adrianów". To kwatery z 1918-1920. Fotografia zrobiona ze schodów kaplicy. A tu chyba gość, który ją zrobił Stoi z aparatem na schodach kaplicy. Przemawia generał Andrzej Galica. Fotografia z góry kaplicy - patrząc w kierunku alei głównej i kwater niemieckich z I w.ś. Nie mam miary w oku, ale oceniłbym odległość kaplica - pomnik na 20-30 m.

Na Cmentarzu Wojskowym, w przeciwieństwie do Starych Powązek, chyba kilkakrotnie zmieniała się numeracja kwater. Obecnie to ta sama kwatera, co pomnik "Poetów Legionowych", a konkretnie A 5, rząd 8. Są to groby legionistów i żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej pochowanych w latach 1917-1918.

Dwie fotografie ze strony fotopolska. Zdjęcie jeszcze przed wydzieleniem niemieckiego Heldenfriedhof. Z prawej strony widać groby z kwatery weteranów Legionów Polskich. Około 60 grobów – czyli jeden lub dwa rzędy - Niemcy kazali przenieść w inne miejsce. Kaplica jest sporo oddalona od alei. Tu już na pewno po 1941 roku. Z prawej strony kaplicy widać ogrodzenie z metalowej siatki, a z tyłu z lewej strony - nowe groby.

Powtórnie przeanalizowałem fotografię lotniczą powiększając ją maksymalnie. Formoza – moim zdaniem za bardzo poprzesuwałeś dom przedpogrzebowy i kaplicę. Umiejscowiłeś kaplicę za blisko alei głównej i pomnika "Poetów Legionowych". Ja z kolei ewidentnie się pomyliłem pisząc, że „Groby niemieckie w okolicy obecnego domu przedpogrzebowego były raczej na terenie obecnych kwater A dod, N i N II”. To oczywiście spory błąd W 1945 r. - przy wschodnim boku Cmentarza Wojskowego – utworzono cmentarz bezwyznaniowy. Oba cmentarze połączono w 1964 i nadano nową nazwę – Cmentarz Komunalny. Oczywiście obecne kwatery A dod, N i N II zostały założone na terenie cmentarza bezwyznaniowego i tam żadnych grobów niemieckich nigdy nie było. Tym razem starałem się zachować proporcje kapliczki i domu przedpogrzebowego. Linia granatowa, to granica Cm. Wojskowego z 1939, czarna - niemiecki Heldenfriedhof, jasno zielona – obecna granica po połączeniu cmentarzy wojskowego i bezwyznaniowego, biała – obecne główne aleje.

Znalazłem ciekawy plan Starych Powązek. Pochodzi z końcowych lat XIX w. Interesujące są informacje o cenach za miejsce na grób – może było to związane z latami ważności koncesji ? Było pięć kategorii: I – 150 rubli, II – 100, III – 75, IV – 50 i najtańsza V – 35. Po 1918 ruble już nie były używane i nie wiem, czy nadal był taki podział na strefy cenowe. Strefy I i II, to stare groby rodzinne. Strefa III w zasadzie same groby rodzinne. W przypadku rtm. Rudnickiego najbardziej prawdopodobna wydaje się strefa IV – kwatery stykające się ze strefą V. Niezamożne rodziny i towarzysze broni raczej nie mieli pieniędzy na wykupienie miejsca w strefach I - III

Ja też stawiałbym na śmietnik - to nie wygląda na budynek pozbawiony dachu. Idziemy dalej Tu już coraz mniej punktów orientacyjnych. WS to grób Walerego Sławka, X prawdopodobna obecna lokalizacja kolejnego "osobliwego nagrobka" - mauzoleum gen. Karola Świerczewskiego. Po zachodniej stronie alei duże powierzchnie bez widocznych pochówków i brak alejek. Jest trochę fotografii z pogrzebu Walerego Sławka, ale jeszcze nie znalazłem żadnej przedstawiającej jego przedwojenny grób. Nie wiem jak wyglądał.

Kolejny fragment - MS - grób Aleksandra Sulkiewicza, kopiec I KP - kopiec Dowborczyków, cmentarz weteranów powstania 1863, pomnik Orląt Polskich 1920

Ja też słyszałem o takich przypadkach. Później wymieniano tablice i skuwano stare napisy. Pani pytania skłoniły mnie do poszperania w starych notatkach i mam pewne wnioski. W niektórych kwaterach (stara część cmentarza) niema co szukać - same pogrzeby do grobów rodzinnych. Proponuję kontakt na priv. Trzech wojskowych pochowanych tymczasowo w katakumbach. W nekrologach obu kawalerzystów napisane było, że jest to pochówek tymczasowy. Jedynie por. Robaszkiewicz ma grób na Powązkach i jest oczywiście pierwszym pochowanym. Wniosek – rodzina chciała wybudować grobowiec rodzinny lub pomnik i do czasu ostatecznego pogrzebu trzeba było gdzieś przechować trumnę. Nie mam pojęcia, gdzie ostatecznie pochowano obu kawalerzystów.

Pobawiłem się trochę z fotografią zrobioną przez sowieckich lotników w 1945 r. Granice Heldenfriedhof zaznaczyłem kolorem granatowym – tu, gdzie nie mam pewności, to linią przerywaną. Ciemno zielone linie – kwatery niemieckie z 1915-1918. Czarne DP w prostokącie, to prawdopodobna lokalizacja Domu Przedpogrzebowego. Św. J – kościół św. Jozafata, Kapl. – Kapliczka, II Br. – grób oficerów II Br. LP to tzw. Mogiła czterech poetów legionowych (J.Brandys, W. Gniady, J. Mączka i B. Szul-Skjöldkrona). Znak zapytania ? – nie mam pojęcia co to jest. Czarne X – jak w temacie, dwa "osobliwe pomniki" - mauzolea towarzyszy Marchlewskiego i Bieruta.