Krzymen

Płk dypl. Walery Sławek zmarł 03.04.1939 r. po próbie samobójczej mającej miejsce w dniu poprzednim. Pogrzeb odbył się 05.04.1939 r. Przy grobie ustawiono pięciometrowy drewniany krzyż. Pierwszy grób Walerego Sławka. Obecnie jest pusty. Podobno miejsce było „zarezerwowane” dla Wojciecha Jaruzelskiego. Szczątki pułkownika ekshumowano 17.10.1964 i pochowano w kwaterze A 11 – prawdopodobnie w grobie szer. Władysława Derożyńskiego. W rok po „przenosinach” środowiska emigracyjne ufundowały betonowy „pomnik” – władze PRL tego nie zrobiły. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Grob_W._Slawka1.JPG – fotografia z 2009 r., autor Shalom Dn. 06.12.2018 r. poświęcono nowy pomnik nagrobny ufundowany przez IPN

Co najmniej sześciu poległych żołnierzy przywiezionych ze Lwowa 11.04.1919 pogrzebano w indywidualnych grobach - obok siebie - w 1-szym rzędzie kwatery 234 Mieczysław Kozak, szer., 36 pp, poległ pod Sokolnikami 13.01.1919, grób 18 Mieczysław Stoliński, szer., 36 pp, poległ pod Sokolnikami 13.01.1919, grób 19 Aleksander Łabentowicz, szer., 36 pp, poległ 13.01.1919, grób 21 Józef Kulesza, szer., 36 pp, poległ pod Sokolnikami 13.01.1919, grób 22 Tadeusz Golian, szer., 36 pp, poległ pod Sokolnikami 13.01.1919, grób 23

Na grobach żołnierzy niemieckich z I wojny światowej zbudowano dwa mauzolea. W pierwszym pochowano urnę ze szczątkami Juliana Baltazara Marchlewskiego zmarłego we Włoszech 22.03.1925 r. Zgodnie z jego ostatnią wolą został pogrzebany w Berlinie na Zentralfriedhof Friedrichsfelde w pobliżu grobów swoich przyjaciół Karla Liebknechta, Rosy Luxemburg i Franza Mehringa. Przy organizacji pogrzebu pomógł rząd ZSRR. W marcu 1950 r. dokonano ekshumacji i szczątki dr. Marchlewskiego przewieziono do Warszawy. Dn. 25.03.1950 spoczął na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w specjalnie przygotowanym mauzoleum. W drugim mauzoleum spoczywa Bolesław Bierut. Zmarł w Moskwie 12.03.1956 a jego pogrzeb odbył się 16.03.1956.

To są zdjęcia po jednym z sowieckich nalotów w 1942 lub 1943. W 1939 r. zostało podobno uszkodzonych 29 kwater - nie wiem w jakim rejonie cmentarza. Sowieci trafili w kwatery bliżej Powązkowskiej (np. kw. 23, 24 i 51). 1944 chyba nie przynósł aż takich zniszczeń. Ogółem zostało zniszczonych lub uszkodzonych ok. 20% nagrobków.

Formoza58, odpowiem tak – moim zdaniem to opowieści z gatunku „jedna pani powiedziała drugiej pani” powtórzone celowo bądź nieumyślnie przez dziennikarza „Polski Zbrojnej”. Niemcy boleśnie odczuwali blokadę i mieli coraz większe trudności w zaopatrzeniu w surowce i żywność. Ratowali się różnymi „ersatzami”. Niemieccy historycy utrzymują, że w czasie I wojny światowej setki tysięcy Niemców zmarło w wyniku niedożywienia. Jednak chodzi raczej o sytuację z lat 1917 i 1918. Nie sądzę, aby już po roku wojny, na jesieni 1915, było tak źle. Na dowód przedstawię kilka cytatów z książki J. E. Szczepańskiego pt. „Landszturm w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Formacja głębokich tyłów”. Autor poświęcił cały rozdział organizacji grobownictwa wojennego. Żołnierze z batalionów Landszturmu realizowali m.in. zadania związane z urządzaniem cmentarzy wojennych, organizowali uroczystości ich otwarcia oraz odpowiadali za ich ochronę. Jeżeli chodzi o prace na cmentarzu garnizonowym w Warszawie (Powązki Wojskowe), to Niemcy początkowo skierowali tu więźniów. „(…) w połowie listopada 1917 r. w Budach ponownie rozkopano groby. Najczęstszym motywem powyższych rabunków była kradzież butów żołnierskich, co świadczy o ogromnej zapaści gospodarczej w GGW. W celu rabunku we wrześniu 1917 r. nieznani sprawcy otworzyli groby na cmentarzach wojennych w Dołowatce i Woli Szydłowieckiej, a w październiku 1917 r. – w Bolimowie, Brochowie, Januszewie i Żukowie. Jednocześnie gen. Kap-Herr przestrzegał w prasie, że karze podlegają także osoby przechowujące buty poległych. W lipcu 1918 r. szef powiatu ostrołęckiego Firnhaber ukarał gminę Wach grzywną 500 marek „z powodu tego, iż groby na cmentarzach wojskowych w Zawadach są uszkodzone, groby w nogach wykopane i z trupów zdjęte buty”. To dowodzi, że w okresie walk na terenie Kongresówki - w latach 1914-1915 - Niemcy nie zdejmowali butów bądź mundurów z poległych żołnierzy. Na ww. cmentarze często przenoszono zwłoki uprzednio ekshumowane z mogił polowych.

Rok 1923 - kwatery niemieckie.

Przedostatnia fotografia znajduje się w zbiorach Landesarchiv Baden-Württemberg razem z kilku innymi z Powązek Wojskowych. https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/HMWI7WERJKX5OHLG6U2HGZPG4LKPJU43 Ma następujący podpis: Militär-Friedhof Warschau, Massengräber von Deutschen die in russischer Kriegsgefangenschaft starben, Weihnachten 1915 / Cmentarz wojskowy w Warszawie, masowe groby Niemców (tzn. żołnierzy niemieckich), którzy zmarli w niewoli rosyjskiej, Boże Narodzenie 1915 r. Rosjanie grzebali zmarłych jeńców na końcu cmentarza. Po zajęciu Warszawy w 1915 r. Niemcy dokonali ekshumacji i identyfikacji ciał. Powtórnych pochówków dokonali w miejscu bardziej "prestiżowym" tzn. bliżej Powązkowskiej. Jeżeli podpis jest prawdziwy, to znaczy, iż z cała akcją zdążyli przed Bożym Narodzeniem 1915. Wątpię aby Rosjanie tak porządnie urządzali groby jeńców niemieckich.

Formoza58 – środkowe zdjęcie z Twojej wiadomości zostało zrobione z brzegu kwatery z I w.ś. w kierunku Powązkowskiej. Na pierwszym planie drewniany krzyż na grobie – na tabliczce PAUL KUSMA zm. w 1914. Prawdopodobnie jeniec zmarły w niewoli rosyjskiej. Nazwisko KUSMA (lub Kuśma) spotykane na Górnym Śląsku. Za tym krzyżem są już rzędy grobów z II w.ś. Na grobach żołnierzy kaisera Wilhelma II znajdują się teraz m.in. mauzolea towarzyszy Marchlewskiego i Bieruta. Ostatni fragment fotografii lotniczej wykonanej przez sowieckich lotników w 1945 r. Całość znajduje się na stronie Muzeum Powstania Warszawskiego - https://zdjecia.korzeniemiasta.pl/ Opis z 1923 r. Jedynymi pewnymi punktami orientacyjnymi są: grób Walerego Sławka i stojący w obecnej kwaterze C 35 pomnik rosyjski. Resztę trudno dokładnie określić. W kwaterach rosyjskich widać, że rzędy są ustawione inaczej niż w kwaterach polskich i obecnie – są obrócone w stosunku do nich o 90 stopni. Aleje i rzędy grobów są jeszcze dość wyraźne. Widać też jakieś dwa większe pomniki nagrobne.

Dn. 11.04.1919 r. przywieziono koleją 14 trumien z ciałami poległych żołnierzy-ochotników z Legii Akademickiej. Większość pochowano na Starych Powązkach. Szer. Andrzej Ryx spoczął w grobowcu rodzinnym w Prażmowie. https://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1920/mazowieckie/prazmow Kapral Józef Reiff spoczywa na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie.

Tu można zobaczyć czego brakuje na tej fotografii http://www.aviation-14-18.fr/aviation-française/instruments-de-bord/ Strona co prawda jeszcze w budowie, ale zapowiada się ciekawie ! http://www.aviation-14-18.fr/ W 2021 wyszedł album Tadeusza Cypriana z okresu 1918-1919. Podobno są tam fotografie przedstawiające lotników ! https://presilo.pl/index.php/tadeusz-cyprian-notatki-jenca-1917-1918-fotografie-1918-1919 Nie znam tej publikacji. Może jest tam odpowiedź na nasze pytania ?

Fotografia zrobiona co prawda na jakieś dwa lata przed powstaniem II RP, ale warto przedstawić tę panią. To Zofia Zawisza-Kern. Przebrała się w mundur swego ówczesnego męża Janusza Gąsiorowskiego. Na swoje własne odznaczenia – Krzyż Niepodległości z mieczami, Krzyż Walecznych, Odznakę za wierną służbę oraz Krzyż POW – zasłużyła już sama. Była w oddziale wywiadowczym 1 pp LP, POW, w 1920 w Ochotniczej Legii Kobiet, a w czasie II wojny światowej współpracowała z AK i BCh. To w dworku jej rodziców zatrzymała się siódemka Beliny.

Otton1 – chyba masz rację zupełnie na to nie zwróciłem uwagi. Na pierwszym zdjęciu nie widzę okularów. Moi zdaniem obaj lotnicy są bardzo podobni – gęste brwi, głęboko osadzone oczy, szczupłe - nos i twarz z widocznymi kościami policzkowymi. Bryle to widać dokładnie na tej fotografii, gdzie Cyprianowi przybyło latek i … wagi

Schemat, który wstawiłem na forum pochodzi z 1923 r. W dwóch kwaterach od strony Powązkowskiej do 1939 r. nie było grobów. W połowie lat trzydziestych doszło do porozumienia polsko-niemieckiego w sprawie przeprowadzenia akcji komasacji niemieckich cmentarzy wojennych z I w.ś. na terenie ówczesnego województwa warszawskiego. Miano utworzyć ok. 30 cmentarzy zbiorczych, na które planowano przenieść szczątki żołnierzy z likwidowanych mniejszych cmentarzy i mogił wojennych. Jednym z takich obiektów miała być kwatera na Powązkach Wojskowych. Liczba pochowanych miała wzrosnąć z ok. 1300 do trochę ponad 2000. Prace przebiegały wolno i do 1939 r. utworzono chyba tylko jeden cmentarz zbiorczy – w miejscowości Jednorożec. Na fotografiach, które opublikowałeś w poprzedniej wiadomości są oczywiście groby z II w.ś. z motywem Krzyża Żelaznego z datą „1939” i swastyką. Ktoś tu się strasznie namęczył i w ramach dziwnie pojmowanej „poprawności politycznej” pozamazywał swastyki. Widać to na dwóch pierwszych zdjęciach. Tak wyglądały te „standardowe” nagrobki, jak na tej fotce – chyba z Modlina.

Schemat Cmentarza Wojskowego na Powązkach, który opublikowała „Polska Zbrojna” w artykule z 1923 r. Przeciąłem go na dwie części i uzupełniłem o objaśnienia umieszczone w tekście artykułu. Od 1923 oznaczenia kwater zmieniły się co najmniej trzykrotnie – jeżeli nie więcej. Pierwotnie kwatery miały po 11 lub 25 rzędów. Polacy po przejęciu cmentarza wprowadzili podział na kwatery po 8 rzędów. Na cmentarzu było wtedy sporo wolnego miejsca. Pas biało-czerwony, to rząd grobów, w których pochowano legionistów i żołnierzy PSZ. 13.10.1923 – rząd grobów ofiar wybuchu w Cytadeli. Zasięg kwater, w których w trzech warstwach pochowano 18700 prawosławnych szeregowców armii rosyjskiej, trudno precyzyjnie ustalić. Kwatera oficerska – oficer; kwatera katolicka – katol – głównie oficerowie i szeregowcy Polacy, ale zapewne także i Litwini. j.z.N – groby jeńców rosyjskich powracających z niewoli z Niemiec j.niew.p. – groby jeńców bolszewickich i ukraińskich zmarłych w niewoli polskiej. Na schemacie umieszczono także groby uchodźców i repatriantów zmarłych w obozie na Powązkach.

Grób na pewno się zmieścił, ale chyba zasłania go drzewo. Z lewej strony fotografii widać budynek, który stoi do dziś - Powązkowska 80. Ten obiekt w formie ściany, to nie grób Sulkiewicza, który jest dalej w głębi cmentarza i dodatkowo koło muru. To chyba jakiś pomnik wystawiony już "za Niemca". Nareszcie znalazłem fotografię z pomnikiem na grobie legionistów na pierwszym planie i kapliczką (co prawda słabo oświetloną) na drugim. Luty 1938 - uroczystości związane z rocznicą bitwy pod Rarańczą.

Nie wiem, czy mam rację, ale na fotografii zrobionej pod tym kątem pomnik musiałby znajdować się w kadrze ! Ściągnąłem zdjęcie z fotopolska.eu, maksymalnie powiększyłem i jeden fragment wygląda, jakby przy nim majstrowano. Ta fotografia nie jest wiarygodna i to chyba właśnie w interesującym nas wycinku. Nie da się maszerować nie mając głowy W przenośni można coś robić "bez głowy", ale fizycznie jej nie mając już nie ! A u dowódcy maszerującego oddziału i u kilku żołnierzy głów nie widzę. Granie na instrumentach dętych też wymaga posiadania głów Jak tu dąć w trąbę nie mając ust Popatrz na trzech ostatnich orkiestrantów

Nieznany lotnik trochę podobny do Tadeusza Cypriana. Fotografia była umieszczona, wśród wielu innych, na płocie ambasady francuskiej. Była to wystawa z okazji 100-lecia utworzenia Armii Polskiej we Francji. Podpis - oficer pilot polski.

Cmentarz parafialny w Sobocie nad Bzurą. Niedaleko są Walewice. Grób dwóch oficerów 17 pułku ułanów. http://www.bohaterowie1939.pl/polegly,kurnatowski,stanislaw,3380.html

Na ostatnim planie, u góry tej fotografii, widać betonowe krzyże z tabliczkami nakrytymi połówkami "adrianów". To kwatery z 1918-1920. Fotografia zrobiona ze schodów kaplicy. A tu chyba gość, który ją zrobił Stoi z aparatem na schodach kaplicy. Przemawia generał Andrzej Galica. Fotografia z góry kaplicy - patrząc w kierunku alei głównej i kwater niemieckich z I w.ś. Nie mam miary w oku, ale oceniłbym odległość kaplica - pomnik na 20-30 m.

Na Cmentarzu Wojskowym, w przeciwieństwie do Starych Powązek, chyba kilkakrotnie zmieniała się numeracja kwater. Obecnie to ta sama kwatera, co pomnik "Poetów Legionowych", a konkretnie A 5, rząd 8. Są to groby legionistów i żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej pochowanych w latach 1917-1918.

Dwie fotografie ze strony fotopolska. Zdjęcie jeszcze przed wydzieleniem niemieckiego Heldenfriedhof. Z prawej strony widać groby z kwatery weteranów Legionów Polskich. Około 60 grobów – czyli jeden lub dwa rzędy - Niemcy kazali przenieść w inne miejsce. Kaplica jest sporo oddalona od alei. Tu już na pewno po 1941 roku. Z prawej strony kaplicy widać ogrodzenie z metalowej siatki, a z tyłu z lewej strony - nowe groby.

Powtórnie przeanalizowałem fotografię lotniczą powiększając ją maksymalnie. Formoza – moim zdaniem za bardzo poprzesuwałeś dom przedpogrzebowy i kaplicę. Umiejscowiłeś kaplicę za blisko alei głównej i pomnika "Poetów Legionowych". Ja z kolei ewidentnie się pomyliłem pisząc, że „Groby niemieckie w okolicy obecnego domu przedpogrzebowego były raczej na terenie obecnych kwater A dod, N i N II”. To oczywiście spory błąd W 1945 r. - przy wschodnim boku Cmentarza Wojskowego – utworzono cmentarz bezwyznaniowy. Oba cmentarze połączono w 1964 i nadano nową nazwę – Cmentarz Komunalny. Oczywiście obecne kwatery A dod, N i N II zostały założone na terenie cmentarza bezwyznaniowego i tam żadnych grobów niemieckich nigdy nie było. Tym razem starałem się zachować proporcje kapliczki i domu przedpogrzebowego. Linia granatowa, to granica Cm. Wojskowego z 1939, czarna - niemiecki Heldenfriedhof, jasno zielona – obecna granica po połączeniu cmentarzy wojskowego i bezwyznaniowego, biała – obecne główne aleje.

Znalazłem ciekawy plan Starych Powązek. Pochodzi z końcowych lat XIX w. Interesujące są informacje o cenach za miejsce na grób – może było to związane z latami ważności koncesji ? Było pięć kategorii: I – 150 rubli, II – 100, III – 75, IV – 50 i najtańsza V – 35. Po 1918 ruble już nie były używane i nie wiem, czy nadal był taki podział na strefy cenowe. Strefy I i II, to stare groby rodzinne. Strefa III w zasadzie same groby rodzinne. W przypadku rtm. Rudnickiego najbardziej prawdopodobna wydaje się strefa IV – kwatery stykające się ze strefą V. Niezamożne rodziny i towarzysze broni raczej nie mieli pieniędzy na wykupienie miejsca w strefach I - III

Ja też stawiałbym na śmietnik - to nie wygląda na budynek pozbawiony dachu. Idziemy dalej Tu już coraz mniej punktów orientacyjnych. WS to grób Walerego Sławka, X prawdopodobna obecna lokalizacja kolejnego "osobliwego nagrobka" - mauzoleum gen. Karola Świerczewskiego. Po zachodniej stronie alei duże powierzchnie bez widocznych pochówków i brak alejek. Jest trochę fotografii z pogrzebu Walerego Sławka, ale jeszcze nie znalazłem żadnej przedstawiającej jego przedwojenny grób. Nie wiem jak wyglądał.

Kolejny fragment - MS - grób Aleksandra Sulkiewicza, kopiec I KP - kopiec Dowborczyków, cmentarz weteranów powstania 1863, pomnik Orląt Polskich 1920