Krzymen

Pamiątka po ponad dwudziestu tysiącach żołnierzy rosyjskich spoczywających na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Kiedy zobaczyłem ten pomnik po raz pierwszy – dawno, dawno, temu - to wokół było duże puste trawiaste pole z niskimi ziemnymi kopczykami bez krzyży i kilka kamiennych pomników nagrobnych. Na pomniku była żeliwna tablica. Niestety było to niedługo po tym, jak odstawiłem elementarz Falskiego, a o cyrylicy nie miałem zielonego pojęcia … Teraz ten pomnik znajduje się w kwaterze C 35. Obok niego położono dwa rosyjskie nagrobki, które pierwotnie stały gdzie indziej.

Dobra Formozo58 – dzięki za wyjaśnienia ! Wiemy zatem, że pod nazwą „osobliwe pomniki” należy rozumieć „nagrobki wyróżniające się pośród tysięcy mogił żołnierskich i powstańczych” … i niekoniecznie chodzi o ich wartość artystyczną. Zanim do tego przejdę, to jeszcze trochę faktów z początkowego okresu funkcjonowania tego cmentarza. Przed jego założeniem prawosławni żołnierze i policjanci rosyjscy byli grzebani na wolskim cmentarzu prawosławnym. Cmentarz garnizonowy – założony w 1912 r. – został zorganizowany wg. reguł rosyjskich. Podzielono go na kwatery przydzielone dla pułków stacjonujących w Warszawie. Miejsce pochówku zależało także od rangi zmarłego. Wojna światowa nieco tu „namieszała”. Nadal oczywiście oficerowie z pułków „warszawskich” byli chowani w pułkowych kwaterach, ale większość z grzebanych żołnierzy wcale nie pochodziła z oddziałów garnizonu warszawskiego. Setki rannych i chorych umierało w szpitalach wojskowych działających w Warszawie. Ciała innych przywożono z pobliskich pól bitewnych. Najstarszy zachowany grób na tym cmentarzu pochodzi z 1914 r. i nic nie wskazuje na to, że jest to mogiła wojskowego ! Kiedy w sierpniu 1915 r. Warszawę zajęli Niemcy, to przejęli także zarząd nad cmentarzem wojskowym. Swoje kwatery urządzili od ul. Powązkowskiej. Przenieśli tu nawet szczątki żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich, którzy zmarli w niewoli rosyjskiej i zostali pierwotnie pochowani przez Rosjan w głębi cmentarza. Niemiecka pocztówka ok. 1915-1916 – Massenfriedhof Powanski bei Warschau 25000 Russen 250 Deutsche. / Cmentarz masowy na Powązkach koło Warszawy 25000 Rosjan 250 Niemców. Oczywiście wymowa liczb ma tu charakter propagandowy – porównanie 25000 Rosjan do tylko 250 Niemców. W 1918 r. cmentarz został oddany pod zarząd Kurii Biskupiej Wojsk Polskich i pierwszym kapelanem cmentarza został ks. Mieczysław Krygier. W 1923 udzielił wywiadu prasie wojskowej, w którym podał następujące liczby. Na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach spoczywało wówczas 18700 prawosławnych szeregowców armii rosyjskiej, w osobnych kwaterach pochowano oficerów. Była też osobna katolicka kwatera dla oficerów i szeregowych – zapewne głównie Polaków i Litwinów. W osobnych kwaterach spoczywali jeńcy rosyjscy powracajacy z Niemiec i jeńcy z wojny polsko-bolszewickiej. Grobów żołnierzy armii niemieckiej i c.i k. armii austro-węgierskiej było 4850. Ks. Krygier zginął 05.08.1944 zastrzelony przez Niemców w kościele pw. św. Wawrzyńca.

Kol. Formozo – co do artystycznej wartości nagrobków na Powązkach Wojskowych, to można dyskutować. Rzecz gustu … Nie ma tu takich pomników, jak na Starych Powązkach lub na cmentarzu ewangelicko-augsburskim – wykonanych przez znanych rzeźbiarzy z drogich materiałów. Historia tego cmentarza jest krótsza. Do refleksji nad polską historią skłaniają raczej tysiące grobów żołnierzy i powstańców … Okres 1912-1918 jest wstydliwie pomijany w książkach lub kwitowany w kilku zdaniach tak jak na tablicy informacyjnej, gdzie napisano, że wśród pochowanych tu poległych i zmarłych z ran żołnierzy byli Polacy, Niemcy, Węgrzy Austriacy, Chorwaci, Czesi i Słowacy a nie wspomniano ani słowem o … Rosjanach Podana jest liczba 4800 żołnierzy armii niemieckiej. Jakoś nie widzę informacji o ponad 20.000 żołnierzy Russkoj Impieratorskoj Armii, którzy tu także spoczywają … Ani słowa o tym, że był / jest to największy cmentarz wojenny z Wielkiej Wojny 1914-1918 na ziemiach polskich … Po pochówkach niemieckich nie ma śladu, a po pochówkach rosyjskich – dwa groby, bezimienny pomnik i dwa nagrobki …

Na szczęście chyba tak się nie stało ! Najpierw trochę informacji o wojskowych pogrzebach w Warszawie. Bez większego błędu można przyjąć, że w latach 1918-1920, pochowano na Starych Powązkach co najmniej 400 żołnierzy WP – poległych i zmarłych z ran oraz chorób. Z różnych powodów lokalizacja co czwartego grobu jest obecnie nieznana. W kilkunastu przypadkach wiadomo (nekrologi, podziękowania po pogrzebie), że był pogrzeb w Warszawie – ale nie wiadomo nawet na którym cmentarzu ... Większość żołnierzy – chodzi oczywiście o chrześcijan – chowano na koszt wojska na cmentarzu garnizonowym (Cmentarz Wojskowy na Powązkach). Trafiali tam głównie szeregowcy i podoficerowie zmarli w szpitalach warszawskich. Wśród ponad 2500 pochowanych w latach 1918-1920 byli również żołnierze nieznanego nazwiska (kilkudziesięciu), którzy zmarli w pociągach sanitarnych (byli nieprzytomni i bez dokumentów). Żołnierze NN nie byli grzebani na Starych Powązkach. Tutaj odbywały się pogrzeby ochotników z Warszawy, a także wielu oficerów. Tych ostatnich grzebano często również na koszt wojska naskutek starań towarzyszy broni, który uważali Stare Powązki za cmentarz bardziej prestiżowy niż Powązki Wojskowe … Część tych grobów z czasem przekształcano na groby rodzinne. Różne są powody trudności w znalezieniu grobów z 1918-1920: - zniszczenia wojenne grobów i dokumentacji w latach 1942-1945 - brak trwałego pomnika - likwidacja grobu lub ekshumacja i przeniesienie na inny cmentarz - wymiana nagrobków na nowe i pominięcie części informacji na nowych nagrobkach przez rodziny pochowanych. Grób Roztropowiczów szczęśliwie zachował się w kwaterze 2, rząd 6, miejsca 17, 18 i 19. To na sto procent grób, w którym spoczywa plut. Henryk ROSTROPOWICZ. Część nazwisk umieszczono na pomniku nagrobnym, a część na tablicach inskrypcyjnych stojących obok pomnika. Wiele wskazuje na to, że niektóre z tych ostatnich uległy zniszczeniu … Ostatnia osoba, którą tu pochowano, zmarła w 1942 r. W grobie spoczywają pradziadkowie Henryka (Józef † 1847 i Franciszka † 1894), dziadkowie (Hannibal † 1908 i Florentyna † 1915) oraz ojciec (Władysław † 1937). Tu trzeba dodać, że dziadek Henryka – Hannibal Rostropowicz – był także pradziadkiem słynnego rosyjskiego wirtuoza wiolonczelisty Mścisława Rostropowicza. http://www.polonia-baku.org/pl/roztropowicz.phtml

Stare Powązki, kwat. 204, rz. 2, grób 26 "Ś.† P. / BRONISŁAW / GĄSIOROWSKI / STUDENT POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ / PODCHOR. POC. PANC. ,,ZAGOŃCZYK" / KAWALER ORDERU ,,VIRTUTI MILITARI" / ZGINĄŁ W OBRONIE ZAMOŚCIA / 31 SIERPNIA 1920 R. / PRZEŻYWSZY LAT 22 // A JEŚLI KOMU DROGA OTWARTA DO NIEBA / TYM CO SŁUŻĄ OJCZYŹNIE."

Nie zginął w maju 1926 ... Kapitan Jan Mardyła popełnił samobójstwo 13.07.1925. Legionista II Brygady LP, a w 1925 płatnik w 11 pułku ułanów.

Niestety w 2008-2009 nie odnalazłem grobu tego żołnierza, więc zapisałem – „kwatera nieznana”. Zwłoki Henryka Rostropowicza sprowadzono do Warszawy ponad dwa lata po śmierci i złożono do istniejącego już grobu rodzinnego w dn. 12.12.1921 r. Obawiam się zatem, że grób mógł znajdować się w najstarszej części cmentarza, na którą spadły bomby sowieckie. Plutonowy H. Rostropowicz był odznaczony VM 5 kl. nr. 8034

Józef Wrycza kapelanem wojskowym został dopiero w Armii Wielkopolskiej, ale ze służbą wojskową miał już wcześniej do czynienia. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1908 r. i do 1914 był wikarym w różnych parafiach. Zmobilizowany w 1914 r. do armii niemieckiej, służył jako sanitariusz na froncie zachodnim do końca 1916 r.

Formozo, ja bym stawiał, że na fotce do identyfikacji jest ks. ppłk Józef Wrycza. Był m.in. kapelanem 63 pp. Na obu zdjęciach jest Odznaka pamiątkowa Organizacji Wojskowej Pomorza 1918-1920. Dziwi mnie trochę, że na lewym zdjęciu nie ma wyraźnej baretki KW, a jest baretka Medalu za wojnę 1918-1921 – czyli zdjęcie po 1928 r. Wrycza był już wtedy w rezerwie.

Ks. ppłk Zygmunt Rydlewski (1868-1941), kapelan 4 pułku strzelców polskich. Dziekan przy dowództwie Frontu Pomorskiego. Uczestnik uroczystości zaślubin Polski z Bałtykiem (10.02.1920) i walk pod Brodnicą. Odznaczony KW. Niagara-on-the-Lake, lato 1918 - Ksiądz kapelan Zygmunt Rydlewski i porucznik Wojciech Albrycht prezentują sztandar ofiarowany przez Polonię amerykańską. Fot. ze zbiorów Archiwum Zarządu Głównego Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce. źródło: https://mzl.zgora.pl/2017/11/10/niagara-on-the-lake/

Ks. płk Jan Dekowski (1882-1946), kapelan 3 pułku strzelców polskich

Ks. kpt. Józef Jaworski (1881-1962), kapelan 1 pułku strzelców polskich/43 pułku strzelców kresowych

Formoza - wykreśl tego żołnierza z listy strat pociągów pancernych. W 1934 WBH dało plamę – trzy błędy w jednej pozycji ! nie ZAUSZNAJDER a ZANDSZNAJDER nie szer. a pchor. nie poc. panc. „Lech” a czołówka sanitarna „Lech” podchorąży Mieczysław ZANDSZNAJDER, student Wydziału Lekarskiego UW (od 1917) wstąpił ochotniczo do WP w listopadzie 1918. Od wiosny 1919 na froncie w 9 DP a od lata w czołówce sanitarnej „Lech”. Zmarł na tyfus w szpitalu wojskowym w Łunińcu 21.12.1919 Spoczywa na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Szanowny Kolego Formoza ! Gdybym w lutym trafił na ten temat, to … oszczędziłbyś sobie biegania po kwaterze 241 Oba wspomniane spisy znajdowały się w doskonałym serwisie Nieoficjalna Strona Starych Powązek prowadzonym przez panią „Sowę” posiadającą niesamowitą wiedzę o Starych Powązkach. Strona zniknęła z Internetu w kwietniu 2022 … Nie ma też drugiej strony pani Sowy - Cmentarium Wielka szkoda … Numer 9251 to po prostu numer porządkowy rtm. Bolesława Rudnickiego w Spisie pochowanych na cmentarzu powązkowskim, który opracowała p. Sowa na podstawie wielu źródeł. Tak się składa, że ja byłem autorem listy pt. Spis żołnierzy Wojska Polskiego i personelu wojskowego zmarłych w latach 1918-1921. Opracowałem go w 2009 i miał wtedy około 360 pozycji. W tym spisie pod numerem 241 figurował rtm. Bolesław Rudnicki. Z nekrologu z Kuriera Warszawskiego wiedziałem, że został pochowany na Starych Powązkach. Niestety grobu nie odnalazłem i wpisałem – kwatera nieznana … W chwili obecnej nie ma możliwości ustalenia, w której części cmentarza został pochowany. Pozdrawiam

P.P. "Mściciel" - szer. Michał Gross, zm. 03.10.1919. Nie ma go w Liście strat WP, nekrologu też nie znalazłem. P.S. Formoza, czy możesz podać dane tego rotmistrza z 1 pułku ułanów krechowieckich, o którym wspomniałeś ?

Bracia Małagowscy – obaj zginęli w lipcu 1919. Pogrzeb ppor. Kazimierza Małagowskiego odbył się 10 lipca, a por. Stanisława Małagowskiego, dowódcy P.P. „Śmiały” 30 lipca …

Kolego Formoza – jeżeli chodzi o zniszczenia, to więcej tu „nabroiło” lotnictwo sowieckie w 1942 lub 1943 r. Celowali w okolice Dworca Gdańskiego, a bomby częściowo trafiły w Stare Powązki i rozwaliły kilka kwater koło kościoła. Pomniki nagrobne w większości nie zostały odbudowane. Większość grobów żołnierzy, pochowanych na Starych Powązkach w latach lat 1918-1921, istnieje do dzisiaj. Jednak znalazłem też kilkadziesiąt nekrologów, gdzie wyraźnie napisano, że pogrzeb odbędzie się lub odbył się na cmentarzu powązkowskim, a obecnie tych grobów już nie ma … i już nigdy się ich nie zlokalizuje – głównie z powodu utraty przedwojennej dokumentacji. Grób mjr Mieczysława Nowickiego – kw. A, rząd 6, grób 31.

Polegli 22.08.1920 na stacji Konopki w P.P. "Danuta" spoczywają na trzech warszawskich cmentarzach: mjr Mieczysław Nowicki - Stare Powązki, sierż. Stanisław Wieczorek i st. szer. Wojciech Durski - Cmentarz Wojskowy na Powązkach. szer. Mikołaj Markowski został pochowany na cmentarzu prawosławnym na Woli, ale grób chyba już nie istnieje.

Kapelani Armii Polskiej we Francji.

ks. płk Jan Więckowski

Centre d’instruction d’aviation de combat et de bombardement – centrum szkoleniowe lotnictwa bojowego i bombowego. Szczerze mówiąc nie bardzo rozumiem, jaki charakter miała ta jednostka. Podlegała bezpośrednio pod GQG. Utworzona 16.05.1918 i rozwiązana 28.04.1919. Stacjonowała na lotniskach Linthelles, Gourgançon i Herbisse. Składała się z eskadr BR 205, BR 210, BR 216, BR 228, BR 229, BR 232, BR 236. Były to eskadry bojowe a nie szkolne.

„Division d'entraînement” to oddział/eskadra w ramach szkoły pilotów szkolący na jednym typie samolotu. Po wybuchu wojny w 1914 r. uznano we Francji, że działania wojenne szybko się zakończą. Podjęto decyzję o rozwiązaniu szkół pilotów i o wysłaniu personelu na front. Szybko jednak okazało się, że to nie będzie przyjemna i ... krótka wojenka Już w październiku zaczęto na gwałt powtórnie otwierać zamknięte pochopnie wojskowe szkoły pilotów i tworzyć nowe. W październiku 1915 zmilitaryzowano wszystkie szkoły cywilne (Farman, Blériot i Caudron) prowadzone przez producentów/konstruktorów samolotów. Ponieważ każda z nich szkoliła tylko na wybranych typach maszyn, zaszła konieczność powołania szkół przejściowych (école de transformation), gdzie młodzi piloci (zdawali egzamin i otrzymywali brevet de pilote na konkretnym typie samolotu), ale także ci którzy np. zmieniali przydział, byliby przeszkalani na samolotach używanych w jednostkach liniowych. Powstało zatem Zgrupowanie oddziałów szkoleniowych / Groupe des divisions d'entraînement (GDE) na pólnocny-wschód od Paryża (pomiędzy Plessis-Belleville i Ermenonville). W 1918 r. do GDE trafiali już piloci po 6-miesięcznym szkoleniu i tam byli dodatkowo szkoleni oraz otrzymywali przydziały frontowe. GDE działało w latach 1915-1919 i podlegało bezpośrednio pod GQG (Grand Quartier Général – sztab generalny).

Aéro-Club de France przyznawał w latach 1909-1921 patenty pilotów i przyznał ich 18688 - w olbrzymiej większości dla absolwentów szkół wojskowych. W 1921 państwo przejęło nad tym kontrolę, ale uznało wszystkie dotychczasowe dyplomy wydane przez ACF. Pod koniec I wojny światowej wyszkolenie pilota, w pełni gotowego do służby frontowej, trwało we Francji minimum 6 miesięcy. Pierwszy miesiąc, to Ecole technique/szkoła techniczna, która obejmowała naukę budowy i obsługi technicznej samolotu. Drugi miesiąc, to Ecole de pilotage (élémentaire)/szkoła pilotów – wyszkolenie podstawowe. Po pomyślnym ukończeniu tej szkoły, absolwent otrzymywał „brevet d’aviateur militaire” (patent lotnika wojskowego). Na tej podstawie wydawano nieco później „brevet de pilote-aviateur” ACF (patent lotnika pilota). Następnie pilot po tym szkoleniu podstawowym trafiał na dwa miesiące do Ecole de transformation (uzupełnienie szkolenia i wybór specjalizacji) oraz na kolejne dwa miesiące do Ecole de perfectionnement (przeszkolenie do eskadr myśliwskich, bombowych, rozpoznawczych, obserwacji artylerii). Do zadań specjalnych – np. loty nocne - mógł być dodatkowo przeszkalany w Ecole d’application

Sedco Express - dzięki ! Mamy kolejnego rozszyfrowanego Jan Żbikowski, rocznik 1892 (wg. bazy żołnierzy armii Hallera z WBH-CAW). We Francji dostał dyplom pilota jako kapral, więc w Polsce może doszedł do sierżanta ? Podobno z ochotników z USA, których przeszkolono na pilotów, został się w WP jedynie sierż. Piotr Tołuściak (Peter Tolusciak) - i to na własne żądanie !

Kol. Koloman – dziękuję ! Palczanis – Pałaczanis – figuruje w katalogu WBH-CAW jako Władysław Palaczanis ur. 1897. A wiadomo coś o tych ? Goyewski - ??Gojewski/Gajewski??; Cabiech – ???; Gaboura - ??Gąbura/Gębura??; Zbikowski - ??Żbikowski??; Czarnecki - ???; de Gluski - ??Głuski?? Mogą to być Polacy, ale równie dobrze Francuzi polskiego pochodzenia, których skierowano do Armii Polskiej we Francji, a nawet Francuzi noszący polskie nazwiska nie związani z tą armią. Wyjaśniam, że lista opublikowana w L’Aérophile nie dotyczy dyplomów pilotów wojskowych (brevets de pilotes militaires), tylko tych przyznanych przez ACF. Aéro-Club de France - w skrócie ACF - przyznawał dyplomy cywilne praktycznie każdemu wojskowemu, który ukończył podstawowy kurs pilotażu. Polacy z tej listy otrzymali dyplomy wojskowe w okresie lipiec-październik 1919. Władysław Mickiewicz otrzymał dyplom wojskowy w lecie 1917, a dyplom ACF pod koniec 1917 - zatem to nie on jest na tej liście.