Osobliwe pomniki nagrobne na warszawskich Powązkach Wojskowych.

[Krzymen]

Dobra Formozo58 – dzięki za wyjaśnienia ! Wiemy zatem, że pod nazwą „osobliwe pomniki” należy rozumieć „nagrobki wyróżniające się pośród tysięcy mogił żołnierskich i powstańczych” … i niekoniecznie chodzi o ich wartość artystyczną.

Zanim do tego przejdę, to jeszcze trochę faktów z początkowego okresu funkcjonowania tego cmentarza. Przed jego założeniem prawosławni żołnierze i policjanci rosyjscy byli grzebani na wolskim cmentarzu prawosławnym. Cmentarz garnizonowy – założony w 1912 r. – został zorganizowany wg. reguł rosyjskich. Podzielono go na kwatery przydzielone dla pułków stacjonujących w Warszawie. Miejsce pochówku zależało także od rangi zmarłego. Wojna światowa nieco tu „namieszała”. Nadal oczywiście oficerowie z pułków „warszawskich” byli chowani w pułkowych kwaterach, ale większość z grzebanych żołnierzy wcale nie pochodziła z oddziałów garnizonu warszawskiego. Setki rannych i chorych umierało w szpitalach wojskowych działających w Warszawie. Ciała innych przywożono z pobliskich pól bitewnych. Najstarszy zachowany grób na tym cmentarzu pochodzi z 1914 r. i nic nie wskazuje na to, że jest to mogiła wojskowego !
Kiedy w sierpniu 1915 r. Warszawę zajęli Niemcy, to przejęli także zarząd nad cmentarzem wojskowym. Swoje kwatery urządzili od ul. Powązkowskiej. Przenieśli tu nawet szczątki żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich, którzy zmarli w niewoli rosyjskiej i zostali pierwotnie pochowani przez Rosjan w głębi cmentarza.
Niemiecka pocztówka ok. 1915-1916 – Massenfriedhof Powanski bei Warschau 25000 Russen 250 Deutsche. / Cmentarz masowy na Powązkach koło Warszawy 25000 Rosjan 250 Niemców.

Oczywiście wymowa liczb ma tu charakter propagandowy – porównanie 25000 Rosjan do tylko  250 Niemców.
W 1918 r. cmentarz został oddany pod zarząd Kurii Biskupiej Wojsk Polskich i pierwszym kapelanem cmentarza został ks. Mieczysław Krygier. W 1923 udzielił wywiadu prasie wojskowej, w którym podał następujące liczby. Na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach spoczywało wówczas 18700 prawosławnych szeregowców armii rosyjskiej, w osobnych kwaterach pochowano oficerów. Była też osobna katolicka kwatera dla oficerów i szeregowych – zapewne głównie Polaków i Litwinów. W osobnych kwaterach spoczywali jeńcy rosyjscy powracajacy z Niemiec i jeńcy z wojny polsko-bolszewickiej. Grobów żołnierzy armii niemieckiej i c.i k. armii austro-węgierskiej było 4850.
Ks. Krygier zginął 05.08.1944 zastrzelony przez Niemców w kościele pw. św. Wawrzyńca.
 

[Krzymen]

Pamiątka po ponad dwudziestu tysiącach żołnierzy rosyjskich spoczywających na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Kiedy zobaczyłem ten pomnik po raz pierwszy – dawno, dawno, temu  - to wokół było duże puste trawiaste pole z niskimi ziemnymi kopczykami bez krzyży i kilka kamiennych pomników nagrobnych. Na pomniku była żeliwna tablica. Niestety było to niedługo po tym, jak odstawiłem elementarz Falskiego, a o cyrylicy nie miałem zielonego pojęcia …

Teraz ten pomnik znajduje się w kwaterze C 35. Obok niego położono dwa rosyjskie nagrobki, które pierwotnie stały gdzie indziej.

[Krzymen]

Las drewnianych krzyży, ciasno ustawionych na mogiłach żołnierzy rosyjskich. Według księdza Krygiera grzebano ich w trzech warstwach.

Na zdjęciu widać jeden kamienny nagrobek, który zdążono postawić przed sierpniem 1915 r.
Dwa ocalałe nagrobki leżące obok pomnika – jedyne z napisami po rosyjsku i z datami wg. kalendarza juliańskiego.
Jewłampij Jegorowicz MALUGIN, jefrejtor, 100 piechotnyj ostrowskij połk , zm. 06.01.1915

Fiedosij Akimowicz SZEWCZENKO, starszyj unteroficer, Lejb-Gwardii Preobrażeńskij Połk (Лейб-гвардии Преображенский Его Величества полк) po mobilizacji Lejb-Gwardii 3-tij striełkowyj połk, zm. 07.01.1915

A na cokole pomnika widać jeszcze resztki śrub mocujących tablicę, którą parędziesiąt lat temu „zaopiekowali” się złomiarze   Aż się prosi, żeby umieścić tu tablicę informującą o ponad 20 tysiącach żołnierzy Russkoj Impieratorskoj Armii spoczywających na tym cmentarzu.

[Krzymen]

W wydanej dwadzieścia lat temu książce Ryszarda Bochenka pt. "TWIERDZA MODLIN" jest fotografia pomnika z następującym opisem:

„Relikty starego rosyjskiego cmentarza wojskowego w Warszawie na Powązkach, istniejącego w latach 1912-1915. Prawdopodobne miejsce pochówku gen. inż. Nestora A. Bujnickiego projektanta przebudowy twierdzy „Modlin” w latach 1912-1915.”

Nie jest to prawda – generał Nestor Alojzewicz Bujnicki (Нестор Алоизиевич Буйницкий) uległ wypadkowi na punkcie kontrolnym pod Twierdzą Modlin i zmarł w Warszawie 04(17).12.1914 r. Trumna z jego ciałem została wysłana do Petersburga i 10(23).12.1914 został pochowany na prawosławnym cmentarzu Smoleńskim (Смоленское православное кладбище).

[Krzymen]

Dwa groby oficerów rosyjskich w obecnej kwaterze A 11. Grób, na którym rosną liliowce, to obecnie rozmyty kopczyk. Pamiętam, że kiedyś stał na nim drewniany krzyż i była tabliczka z napisem – NIEZNANY ROSYJSKI OFICER.

Obok grób przykryty płytą – jest na niej krzyż łaciński i napis po polsku !
MIKOŁAJ / KWASZNIN-SAMARIN / PPOR. LEJB GWARDII / LITEWSKIEGO PUŁKU / POLEGŁ 8 MARCA 1915 R. / POD WSIĄ JEDNOROŻEC

Data śmierci podana jest wg. kalendarza juliańskiego - „po naszemu” oficer ten zginął 21 marca 1915.
https://gwar.mil.ru/heroes/chelovek_gospital2169115/

Nikołaj Siergiejewicz Kwasznin-Samarin (Николай Сергеевич Квашнин-Самарин) urodził się w 1890 r. Był synem wojskowego rosyjskiego (gen. mjr Siergiej P. Kwasznin-Samarin), który kilkanaście lat przesłużył w „Priwiślańskim Kraju”. Podporucznik Kwasznin-Samarin służył w Litewskim Pułku Lejb-Gwardii (Лейб-гвардии Литовский полк), który stacjonował w Warszawie. Po śmierci pochowano go więc w kwaterze pułkowej na prawosławnym cmentarzu wojskowym. Szczególnie rosyjskie pułki gwardii starały się grzebać swoich poległych oficerów na cmentarzach garnizonowych.
Podobno część tej rodziny osiedliła się Polsce – stąd napis w języku polskim. Siostra podporucznika, Tamara Kwasznin-Samarin, znajduje się w Bazie ofiar Powstania Warszawskiego jako ofiara cywilna.
Prawdopodobnie w drugim – bezimiennym grobie – spoczywa oficer tego samego pułku.
 

[formoza58]

Tutaj taka ciekawostka... Grób oficera lejb gwardii Litewskiej na Starych Powązkach..

[Krzymen]

1 hour ago, formoza58 napisał:

Tutaj taka ciekawostka... Grób oficera lejb gwardii Litewskiej na Starych Powązkach..

Formozo58 - na Powązkach Wojskowych pochowano ponad 20 tys. żołnierzy rosyjskich, a zachowały się dwa autentyczne groby ...

Na Starych Powązkach istnieje kilkadziesiąt grobów rosyjskich wojskowych począwszy od 1831 a kończąc na 1915. Spoczywają tu głównie oficerowie pochodzenia polskiego. Tak samo na cmentarzu ewangelicko-augsburskim, choć tu raczej o korzeniach niemieckich. Na wolskim cmentarzu prawosławnym, to oczywiście Rosjanie, ale zaskakująco mało grobów z I wojny światowej ...

[Krzymen]

Trochę liczb odnośnie Niemców na Powązkach Wojskowych - trudno się w tym wszystkim połapać, bo co źródło to liczby są różne, różnie interpretowane i nie wiadomo, czy wiarygodne.
W 1923 r. ks. kpt. Mieczysław Krygier, kapelan wojskowy, podał iż pochowano tu 4850 żołnierzy niemieckich i austrowęgierskich. 
Na tablicy informacyjnej znajdującej się koło domu przedpogrzebowego napisano: „W północno-zachodniej części cmentarza w latach 1915-1918 pogrzebano ok. 4800 poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich”.
Według źródeł niemieckich z lat trzydziestych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach miało spoczywać ok. 1300 żołnierzy armii niemieckiej. Wynika zatem, że ok. 3550 pozostałych to powinni być żołnierze k. u. k. Armee ! Trochę to dziwne, bo okupowana Warszawa była „stolicą” Cesarsko-Niemieckiego Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouverment Warschau). Działało tu kilka dużych niemieckich szpitali wojskowych, ale trafiali do nich głównie żołnierze niemieccy z frontu wschodniego lub oddziałów okupacyjnych. Skąd zatem taka duża liczba pochowanych „Austriaków” ? 
Podczas drugowojennej okupacji Niemcy zaczęli grzebać swoich zmarłych na warszawskim cmentarzu wojskowym od ok. 1941 r. i wydzielili ok. 5 hektarów na tzw. Heldenfriedhof (cmentarz bohaterów). Były to tereny wchodzące w skład cmentarza przed 1939 r., ale także nowo dołączone od strony zachodniej.
Kwatery niemieckie zaczęto zajmować pod nowe pochówki od 1955 r. – ale tylko te z terenu cmentarza sprzed 1939 r. Reszta znalazła się poza ogrodzeniem cmentarza.
W jednym z artykułów znalazłem informacje, że wg. danych dawnej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa na Powązkach Wojskowych miało spoczywać ok. 5800 żołnierzy niemieckich … ale nie podano czy chodzi o pochowanych podczas obu wojen światowych, czy tylko podczas II w.ś.
W 1990 r. przystąpiono do budowy odcinka alei Prymasa Tysiąclecia, której trasa miała przechodzić przez dawny niemiecki Heldenfriedhof. To już nie było PRL, kiedy nie przejmowano się cmentarzami niemieckimi i cmentarzami wojennymi z I wojny światowej. Przystąpiono do ekshumacji i szczątki 2566 żołnierzy niemieckich z II wojny światowej zostały przeniesione na cmentarz w miejscowości Joachimów-Mogiły. Kilkuset niezidentyfikowanych (400?-800?) pochowano na Cmentarzu Północnym. Żołnierze z I wojny światowej  nadal spoczywają na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, bo nie było możliwości ekshumacji - na ich pochówkach były już nowe groby.
 

[Krzymen]

Kwatery żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich – lata trzydzieste XX wieku. Groby rozłożone dosyć luźno.

Proste drewniane krzyże, w niektórych kwaterach przykryte blaszanym daszkiem. W górnym prawym rogu drugiego zdjęcia widać drewnianą kaplicę cmentarną, którą rozebrano w połowie lat sześćdziesiątych. Na jej miejscu wybudowano dom przedpogrzebowy.

[formoza58]

Czyli wygląda na to, że płyty placu   przed  domem przedpogrzebowum to taki niczym sarkofag?

[Krzymen]

5 hours ago, formoza58 napisał:

Czyli wygląda na to, że płyty placu   przed  domem przedpogrzebowum to taki niczym sarkofag?

Częściowo zapewne jest tak, jak piszesz. W czasie wojny to był teren niemieckiego Heldenfriedhof, z tym, że kwatery z I w.ś. były po drugiej stronie alei głównej. Groby niemieckie w okolicy obecnego domu przedpogrzebowego były raczej na terenie obecnych kwater A dod, N i N II oraz pomiędzy Powązkowską a ówczesną kaplicą. Przed kaplicą (czyli obecnie przed domem przedpogrzebowym) raczej ich nie było.

10.05.1931 r., w kwaterze żołnierzy niemieckich, poseł niemiecki Hans Adolf von Moltke odsłonił pomnik. 

Pomnik miał formę prostopadłościanu. Z przodu był wizerunek krzyża żelaznego (chyba bez daty 1914 i inicjału cesarza Wilhelma) i wieniec laurowy. 

Z jednej strony umieszczono napis po polsku : ŻOŁNIERZOM NIEMIECKIM POLEGŁYM 1914-1918 RODZINY. Z drugiej strony był chyba taki sam napis, tyle że po niemiecku.

W imieniu garnizonu warszawskiego złożono wieniec z napisem - BOHATEROM ŻOŁNIERSKIEGO OBOWIĄZKU – GARNIZON WARSZAWY

[formoza58]

Teraz, Krzymen napisał:

Częściowo zapewne jest tak, jak piszesz. W czasie wojny to był teren niemieckiego Heldenfriedhof, z tym, że kwatery z I w.ś. były po drugiej stronie alei głównej. Groby niemieckie w okolicy obecnego domu przedpogrzebowego były raczej na terenie obecnych kwater A dod, N i N II oraz pomiędzy Powązkowską a ówczesną kaplicą. Przed kaplicą (czyli obecnie przed domem przedpogrzebowym) raczej ich nie było.

10.05.1931 r., w kwaterze żołnierzy niemieckich, poseł niemiecki Hans Adolf von Moltke odsłonił pomnik. 

Pomnik miał formę prostopadłościanu. Z przodu był wizerunek krzyża żelaznego (chyba bez daty 1914 i inicjału cesarza Wilhelma) i wieniec laurowy. 

Z jednej strony umieszczono napis po polsku : ŻOŁNIERZOM NIEMIECKIM POLEGŁYM 1914-1918 RODZINY. Z drugiej strony był chyba taki sam napis, tyle że po niemiecku.

W imieniu garnizonu warszawskiego złożono wieniec z napisem - BOHATEROM ŻOŁNIERSKIEGO OBOWIĄZKU – GARNIZON WARSZAWY

Uzupelnienie z 1940 roku...

[formoza58]

Wczesne pochówki niemieckie, z 1939 roku.

[formoza58]

W dniu 18.01.2023 o 18:04, Krzymen napisał:

W górnym prawym rogu drugiego zdjęcia widać drewnianą kaplicę cmentarną, którą rozebrano w połowie lat sześćdziesiątych. Na jej miejscu wybudowano dom przedpogrzebowy.

Wspomniana kaplica w 1940 roku.

[formoza58]

Kwatera niemiecka drugo- wojenna . W dole od prawej Powązkowska, u góry od prawej kościół św Jozafata....

Przez lata pamietam, że aby się dostać z Bielan, do Dziadków na Koło, szło sie przez nią małą ścieżynką wśród wysokich chaszczorów. Potem wykarczowali to pod trasę, ale potem zaroslo znowu, zanim zaczęto budować trasę.

[Krzymen]

Pokazałeś część kwater z II w.ś. Z tej fotografii lotniczej widać, że Niemcy nie tylko zajęli część cmentarza od strony Powązkowskiej, ale także go powiększyli od strony północno-zachodniej.

Plan z 1939 - niestety bardzo uproszczony. Nie zaznaczono ani kaplicy cmentarnej, ani kościoła św. Jozafata 

Dwudziestka piątka WIG - na części cmentarza koło kościoła nie zaznaczono nowych kwater - widocznie nie było tam jeszcze grobów tylko zagajnik.

Mapa ze strony Urzędu Miasta Warszawy - na współczesny podkład nałożony stan z 1939 r.

Mapa ze strony Urzędu Miasta Warszawy - na współczesny podkład nałożony stan z 1960 r. Jak widać jeszcze oficjalnie nie zmieniono granic cmentarza wojskowego i cmentarz komunalny jest jeszcze oddzielnie.

[formoza58]

Teraz, Krzymen napisał:

Dwudziestka piątka WIG - na części cmentarza koło kościoła nie zaznaczono nowych kwater - widocznie nie było tam jeszcze grobów tylko zagajnik.

Wychodzi na to, ż cmentarz miał sie rozwijać w strone kosciola i terenów poźniejszej "Legii". Teren ten jest na mapie chyba juz ogrodzony. Z tego skorzystali więc okupanci i od Powazkowskie wypelnili niemalo.   Po Ii wś poszlo w drugą stronę. pewnie z myśla o wizji trasy.

[formoza58]

Jw.

[formoza58]

W dniu 18.01.2023 o 18:04, Krzymen napisał:

Kwatery żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich – lata trzydzieste XX wieku. Groby rozłożone dosyć luźno.

Proste drewniane krzyże, w niektórych kwaterach przykryte blaszanym daszkiem. W górnym prawym rogu drugiego zdjęcia widać drewnianą kaplicę cmentarną, którą rozebrano w połowie lat sześćdziesiątych. Na jej miejscu wybudowano dom przedpogrzebowy.

Groby pierwszowojenne w kwaterze wzdłuż ulicy Powązkowskiej, z pierwotnym kształtem krzyży . Widoczne również świeże odarniowanie grobów...

[Krzymen]

19 hours ago, Krzymen napisał:

Częściowo zapewne jest tak, jak piszesz. W czasie wojny to był teren niemieckiego Heldenfriedhof, z tym, że kwatery z I w.ś. były po drugiej stronie alei głównej. Groby niemieckie w okolicy obecnego domu przedpogrzebowego były raczej na terenie obecnych kwater A dod, N i N II oraz pomiędzy Powązkowską a ówczesną kaplicą. Przed kaplicą (czyli obecnie przed domem przedpogrzebowym) raczej ich nie było.

Formoza58 –  to była moja odpowiedź   na Twoje pytanie: "Czyli wygląda na to, że płyty placu  przed  domem przedpogrzebowum to taki niczym sarkofag ?

Tę stronę na pewno znasz: https://zdjecia.korzeniemiasta.pl/   Daje świetne możliwości na porównywanie fotografii lotniczych ze stanem aktualnym.

Nie „częściowo zapewne jest tak, jak piszesz” ale uważam teraz, że na pewno masz rację ! 

Ja opierałem się na błędnych informacjach, iż dom przedpogrzebowy został zbudowany na miejscu kaplicy. Tymczasem powinno się pisać, że zbudowano go niedaleko miejsca, gdzie stała ta kaplica. Z porównania wynika, że dom przedpogrzebowy i plac pokryty płytami zostały zlokalizowane na jednej z drugo wojennych kwater niemieckich. Dom jest bliżej Powązkowskiej i dalej od alei głównej. Kaplica – mały drewniany budyneczek – była blisko alei i wszystko wskazuje na to, iż przez miejsce, gdzie stała, przechodzi teraz aleja (od wejścia bocznego przy parkingu i budynkach administracji cmentarza). Znając realia tamtego okresu można przypuszczać, że kopano fundamenty nie przejmując się pochówkami. Nie słyszałem, aby później - na początku lat 90-tych, przy okazji ekshumacji z terenów pod planowaną trasę – zdejmowano płyty i coś tu robiono.

[Krzymen]

1 hour ago, formoza58 napisał:

Groby pierwszowojenne w kwaterze wzdłuż ulicy Powązkowskiej, z pierwotnym kształtem krzyży . Widoczne również świeże odarniowanie grobów...

Na kapliczce widać jeszcze krzyż prawosławny. W latach trzydziestych odarniowania już nie było. 

[formoza58]

Teraz, Krzymen napisał:

Na kapliczce widać jeszcze krzyż prawosławny. W latach trzydziestych odarniowania już nie było.

Zgadza się, te ostatni wrzucone przeze mnie zdjęcia pochodzą z wczesnych czasów, 1915 roku (?( Świeża darń na grobach i wience na krzyżach, których potem nie bylo.

Jeszsze jedno zdjęcie z tamtych lat. Z pierwotną bramą główną  i kaplicą. W głebi zabudowania wzdłuż Powazkowskiej...

[Krzymen]

Pobawiłem się trochę z fotografią zrobioną przez sowieckich lotników w 1945 r. Granice Heldenfriedhof zaznaczyłem kolorem granatowym – tu, gdzie nie mam pewności, to linią przerywaną. Ciemno zielone linie – kwatery niemieckie z 1915-1918. Czarne DP w prostokącie, to prawdopodobna lokalizacja Domu Przedpogrzebowego.  Św. J – kościół św. Jozafata, Kapl. – Kapliczka, II Br. – grób oficerów II Br. LP to tzw. Mogiła czterech poetów legionowych (J.Brandys, W. Gniady, J. Mączka i B. Szul-Skjöldkrona). Znak zapytania ? – nie mam pojęcia co to jest.

Czarne X – jak w temacie, dwa "osobliwe pomniki"  - mauzolea towarzyszy Marchlewskiego i Bieruta.

[Krzymen]

Kolejny fragment - MS - grób Aleksandra Sulkiewicza, kopiec I KP - kopiec Dowborczyków, cmentarz weteranów powstania 1863, pomnik Orląt Polskich 1920

[formoza58]

Teraz, Krzymen napisał:

Kolejny fragment - MS - grób Aleksandra Sulkiewicza, kopiec I KP - kopiec Dowborczyków, cmentarz weteranów powstania 1863, pomnik Orląt Polskich 1920

Pomnik Orlat stoi jeszcze na pierwotnym miejscu, frontem na bramę nr.1. Natomiast Kwaterą Powstańcow 1863 roku, byl mur i koniec cmentarza z tej strony.