Kgl. Gewehrfabrik Danzig

Piotr J. Bochyński · 11 Luty 2019

Nie wiem co z tego wyjdzie ale myślę że warto utworzyć ten wątek.

Po pobieżnej analizie tematu przy okazji pisania artykułu o amunicji z Gdańska, wychodzi na to że jest niewiele materiałów na temat działalności fabryki broni w Gdańsku.

Jeśli są dostępne artykuły to w językach obcych.

Jak widać Königliche Gewehrfabrik in Danzig (Królewska Fabryka Karabinów w Gdańsku) domaga się opracowania monografii :)

A to forum jest świetnym przyczynkiem do jej stworzenia.

(na początek powrzucam te wartościowsze materiały z sieci)

Piotr J. Bochyński · 11 Luty 2019

https://www.gedanopedia.pl/?title=FABRYKA_KARABINÓW

FABRYKA KARABINÓW (Gewehrfabrik), Weidengasse 21 (ul. Łąkowa), od około 1900 roku nr 35/38. Do 1853 roku zakłady produkujące broń w Gdańsku były prywatnymi wytwórniami o charakterze manufaktur. W latach 1817–1839 warsztat rusznikarski, następnie fabryczkę karabinów na ► Osieku, przy An der Schneidemühle (ul. Tartaczna), prowadził Johann Ferdinand Geschkat (28 IV 1782 Gdańsk – 7 XI 1844 Jelitkowo). Od 1818 roku działał zakład rusznikarski Friedricha Wilhelma Apfelbauma (1796 Gdańsk – 31 I 1853 Gdańsk), początkowo nad ► Kanałem Raduni koło ► Targu Rakowego, a od roku 1821 w ► Oliwie, na zlecenie armii pruskiej naprawiający zdobyczną broń francuską.

W roku 1828 Geschkat i Apfelbaum, otrzymawszy zamówienie na przeróbkę karabinów skałkowych na kapiszonowe oraz produkcję karabinów kapiszonowych pruskich konstrukcji wz. 09, założyli nad ► Potokiem Oliwskim, w dawnym młynie Günthershof (► Wojnowo), odlewnię żelaza, a w roku 1835 w młynie ► Konradshammer kuźnię i fabryczkę karabinów. Kantor firmy znajdował się przy 4. Damm 7 (ul. Grobla IV). W 1837 roku pełnomocnikiem firmy został zięć Geschkata, Johann Gerhard Plagemann; firma przyjęła nazwę Geschkat und Plagemann; spółkę rozwiązano 22 I 1839 roku, firma powróciła do nazwy Ferdinand Geschkat.

W 1839 roku Geschkat z powodu budowy na Osieku szpitala wojskowego przeniósł montownię karabinów na ► Dolne Miasto, do zakupionego budynku po byłej niewielkiej rafinerii cukru przy Weidengasse 21. Powstawały tam początkowo karabiny kapiszonowe pruskiej konstrukcji wz. 39; produkowano i przerabiano rocznie średnio kilka tysięcy sztuk broni (10 tysięcy to teoretyczna moc produkcyjna zakładu).

Po śmierci Geschkata firmę Ferd. Geschkat Successores w latach 1844–1849 prowadził Emil Holder Burrucker (1 VII 1810 Gdańsk – 30 VII 1854 Cincinatti, USA), jego drugi zięć, emerytowany lejtnant wojsk pruskich. W roku 1846 uruchomiono w zakładzie przy Łąkowej maszynę parową o mocy 16 KM do napędu maszyn (18 lutego tegoż roku sprawę trudności jej uruchomienia poruszano nawet podczas posiedzenia Rady Miejskiej). Pozwoliło to zrezygnować z kuźni w Konradshammer, zatrzymano odlewnię w Günthershof. 1 V 1849 roku E.H. Burrucker sprzedał zakład przy Łąkowej i odlewnię w Günthershof ► Heinrichowi i ► Maximilianowi Behrendom i wyjechał do USA. Nabywcy z powodu bankructwa firmy 1 II 1853 odsprzedali fabrykę władzom państw. W zakładzie przy Łąkowej urządzono działającą od 1 IV 1853 Fabrykę Broni. Powiększona i zmodernizowana w roku 1857 i w 1864 po pożarze, zajmowała obszar między Weidengasse (ul. Łąkowa) i Kolkowgasse (ul. Królikarnia) na północy oraz Schleusengasse (ul. Kieturakisa) od południa. Na potrzeby robotników (także Królewskich Warsztatów Naprawy Sprzętu Artyleryjskiego) od połowy XIX wieku budowano domy mieszkalne w rejonie ulic Królikarnia i Chłodna (Straußgasse). Kontynuując działalność poprzedników, Fabryka Broni wytwarzała nadal karabiny kapiszonowe wz. 39, a w roku 1857 rozpoczęła produkcję nowoczesnych karabinów odtylcowych i iglicowych konstrukcji Dreysego wz. 1841 o kalibrze 15,4 mm (3–5 tysięcy sztuk rocznie). Po modernizacjach zakładu i zwiększeniu mocy maszyn parowych oraz liczby zatrudnionych produkowano kolejne wersje tej broni: modele 60, 62, 65 (około 3 tysiące sztuk miesięcznie). W 1873 roku do produkcji wszedł nowy typ karabinu odtylcowego konstrukcji Mausera wz. 1871 o kalibrze 11 mm, w następnych latach kolejne unowocześnione modele, w tym wz. 1884 i 1888, kalibru 7,9 mm. W roku 1901 rozpoczęto produkcję podstawowego karabinu będącego na wyposażeniu armii niemieckiej: iglicowego, powtarzalnego karabinu typu Mauser wz. 1898, kalibru 7,9 mm, produkowanego we wszystkich fabrykach zbrojeniowych Niemiec do końca I wojny światowej.

W 1875 roku fabryka zatrudniała 1200 osób i zwiększyła produkcję do kilkudziesięciu tysięcy karabinów rocznie, od roku 1885 produkowała także stalowe lance na potrzeby kawalerii. 19 XI 1887 osiągnęła rekordową produkcję na dobę – 500 karabinów. 30 XII 1889 fabrykę strawił pożar. 29 II 1892 pod Ratuszem Głównego Miasta odbyła się demonstracja 1200 bezrobotnych robotników. Pracę wznowiono w następnych miesiącach roku 1892, po odbudowie i zmianie oprzyrządowania. W celu zwiększenia produkcji karabinów potrzebnych do przezbrojenia modernizowanej armii niemieckiej zrezygnowano z produkowanej do roku 1889 amunicji karabinowej. 22 III 1897 na dziedzińcu fabryki odsłonięto obelisk z medalionem przedstawiającym cesarza Wilhelma I.

W roku 1910 fabryka zatrudniała 900 pracowników. Podczas I wojny światowej wytwarzano rocznie, przy całodobowej pracy, 400–450 tysięcy karabinów. Po wstrzymaniu produkcji z końcem I wojny światowej część maszyn w roku 1919 zakupiło państwo polskie, następnie w 1921 przejęło resztę jej wyposażenia po utworzeniu zdemilitaryzowanego ► II Wolnego Miasta Gdańska i w ramach podziału niemieckiego mienia państwowego w Gdańsku. Urządzenia techniczne wywieziono do Warszawy, w roku 1923 przekazując je do Radomia (gdzie na ich bazie powstały istniejące obecnie zakłady zbrojeniowe Łucznik). Do 1945 roku zabudowania dawnej fabryki były siedzibami firm (np. ► Fabryka Monopolu Tytoniowego), organizacji (w tym NSDAP), warsztatów stolarskich i ślusarskich, mieszkaniami prywatnymi. Po II wojny światowej były tam siedziby Gdańskich Zakładów Futrzarskich, Fabryki Ogniw i Baterii „Daimon”; mieściły się fabryka opakowań i fabryka obrabiarek, w latach 1994–2000 zakłady odzieżowe, od roku 2000 m.in. szpital weterynaryjny. Mają tam siedzibę także Gdańskie Melioracje sp. z o.o. (powstałe 1 VIII 1993 w wyniku przekształceń Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Gdańsku). Od 2005 roku większość budynków należy do szpitala weterynaryjnego. Karabiny produkowane w fabryce znajdują się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i ► Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. [MrGl]

Piotr J. Bochyński · 11 Luty 2019

http://www.jandaniluk.pl/pl/aktualnosci/94-fabryka-karabinow-w-latach-wielkiej-wojny

J. Daniluk

Fabryka Karabinów w latach Wielkiej Wojny

Fabryka Karabinów w latach Wielkiej Wojny - Miniatury z dziejów Twierdzy i Garnizonu Gdańsk 1814-1920: część 7.

Gdańska Fabryka Karabinów (Gewehrfabrik) była przedmiotem zainteresowania już wielokrotnie badaczy, historyków czy publicystów. Niniejszy tekst nie ma więc za zadanie "wyważać otwartych drzwi", choć - uczciwie mówiąc - wciąż ten jeden z największych w dziejach naszego miasta zakładów produkcyjnych potrzebuje rzetelnego, monograficznego ujęcia... Na chwilę obecną można jednak polecić chociażby hasło w Encyklopedii Gdańska autorstwa dr Mirosława Glińskiego (wraz z wersją elektroniczną na Gedanopedii).

Uważny Czytelnik zauważy jednak, że o Fabryce Karabinów (podobnie zresztą, jak o wielu innych przybytkach) niewiele lub też prawie nic nie wiadomo, jeśli chodzi o okres Wielkiej Wojny, której 100-lecie wybuchu wspominaliśmy w zeszłym roku. Tymczasem bez tego fragmentu dzieje Fabryki Karabinów są ułomne, tym bardziej, że to właśnie w latach 1914-1918 miał miejsce największy rozwój tego zakładu zbrojeniowego.

W roku wybuchu Wielkiej Wojny powierzchnia produkcyjna Fabryki Karabinów wynosiła około 29 300 m. kw. Zakład zatrudniał około 800 pracowników, którzy w ciągu dnia produkowali do 180 karabinów (różnego typu), 200 lanc i porównywalną ilość mniejszego ekwipunku wojskowego. Była to zresztą jedna z trzech (w całej II Rzeszy Niemieckiej) państwowych fabryk karabinów. Rozwój sytuacji wojennej wymusił gwałtowny wzrost produkcji, a co za tym idzie - dokupienie nowych gruntów, budowę nowych hal i zatrudnienie większej ilości robotników.

Ostatecznie do 1916 r. zakład powiększył się o nowe tereny i budynki. Powierzchnia Fabryki Karabinów zwiększyła się aż do 58 500 m. kw.! Jeszcze większe wrażenie robi jednak ponad ośmiokrotny (!) wzrost zatrudnienia, do około 6,5 tysiąca pracowników. Dzięki temu średnia, dzienna produkcja karabinów wynosiła aż do 2,5 tysiąca (plus kilka setek sztuk innego sprzętu wojskowego).

Zawieszenie broni, następnie zakończenie wojny i związana z tym demobilizacja spowodowała gwałtowną redukcję zatrudnienia i wstrzymanie produkcji - pracę w przeciągu zaledwie roku straciło 5,5 tysiąca robotników. Los Fabryki Karabinów został wkrótce przesądzony i ostatecznie 30 lipca 1921 r. została ona definitywnie zamknięta.

Na jej terenie powstało jednak niebawem coś, co z dzisiejszej perspektywy można określić chyba pierwszą w Gdańsku specjalną strefą ekonomiczną. Władze Gdańska dołożyły starań, by zagospodarować dość korzystnie położone tereny pofabryczne na Dolnym Mieście. Korzystając z ulg i innych udogodnień, na terenie po dawnej Gewehrfabrik w 1922 r. zaczęło działać kilkanaście różnej wielkości firm - fabryki (mebli, maszyn, słodyczy, obuwia), magazyny i składy towarowe (wyrobów tytoniowych, tekstylne), warsztaty. Z dawnych pracowników Fabryki Karabinów ledwo około stu znalazło zatrudnienie w tych firmach, reszta (tj. z tego ostatniego tysiąca) rozpoczęła pracę w gdańskich stoczniach, w zakładach naprawy taboru kolejowego na Przeróbce czy w zakładach miejskich (komunikacji, wodociągach, budownictwa).

Czy wiesz, że…

… tereny po położonych w sąsiedztwie Fabryki Karabinów dawnych Warsztatach Artyleryjskich także stały się miejscem, gdzie w okresie międzywojennym ulokowano biura, warsztaty czy magazyny prywatnych firm? Wśród nich znalazła się m. in. montownia amerykańskich samochodów marek Hudson i Essex. Zakład funkcjonował w Gdańsku w latach 1928-1933.

Jeśli dysponują Państwo informacjami, na podstawie którego można byłoby uzupełnić dzieje Fabryki Karabinów – proszę o kontakt.

Propozycja cytowania: J. Daniluk, Fabryka Karabinów w latach Wielkiej Wojny - www.jandaniluk.pl (data dostępu: dd.mm.rrrr).